بحثى پیرامون دعا (2)

در حال دعا چگونه باشیم؟

۱- حمد و ثناى خداوند و صلوات بر محمد و آل محمد صلى الله علیه وآله.
امام صادق مى‏فرماید: پیوسته دعا در پرده است تا درود و سلام بر پیامبر و آل او فرستاده شود. (۳۲)
آرى ستایش و نیایش پیش از دعا باعث آمادگى شخص و زمینه‏ساز پذیرش دعاست.
حارث بن مغیره گوید: از حضرت صادق شنیدم که مى‏فرمود: چون یکى از شما بخواهد از پروردگار خویش چیزى از حاجات دنیا و آخرت مسالت کند، با سپاس خدا و صلوات بر پیغمبر سخن خود را آغاز کند و سپس حاجات خود را بخواهد.
حضرت صادق فرمود: جز این نیست که آداب دعا همان مدح و ستایش است و بعد اقرار به گناه، آنگاه درخواست، به خدا سوگند هیچ بنده‏اى از گناه بیرون نشده جز با اقرار به آن.
۲- نام بردن حاجت، باید حاجت را مد نظر گرفت و عرض نیاز کرد.
۳- اقرار به گناه و طلب مغفرت،; نخست‏باید خود را با آب توبه شستشو داد سپس با جانى پاک و دلى تابناک خدا را خواند.
۴- دعاى پنهانى امام رضا علیه‏السلام مى‏فرماید: یک دعا که در نهان انجام دهى برابر است ‏با هفتاد دعا که آشکار سازى. (۳۳)
قال الله تعالى: ادعوا ربکم تضرعا وخفیه. (۳۴) خداوند مى‏فرماید: پروردگارتان را با حال گریه و زارى و در پنهانى بخوانید.
و فى روایه، قال الرضا علیه‏السلام: «دعوه العبد سرا دعوه واحده تعدل سبعین دعوه علانیه‏»، در روایت دیگرى حضرت رضا علیه‏السلام مى‏فرماید: یک دعاى بنده در نهان بهتر است از هفتاد دعاى آشکار. (۳۵)
۵- اجتماع در دعا
امام صادق مى‏فرمایند: هرگز چنین نیست که چهار طایفه براى دعا کردن و درخواست‏یک چیز از درگاه خدا جمع شده باشند و خدا دعایشان را به استجابت نرساند. (۳۶)
امام صادق علیه‏السلام مى‏فرمایند: شیوه پدرم (امام باقر علیه‏السلام) این بود که چون از امرى غمگین مى‏شد، زنان و کودکان را جمع مى‏کرد، سپس دعا مى‏کرد و آنها آمین مى‏گفتند. (۳۷)
حضرت صادق فرمود: (۳۸) هیچ گاه چهل نفر مرد براى دعا نزد هم اجتماع نکنند و خداى عزوجل را در کارهاى خود نخوانند جز این که خداوند دعاى آنها را مستجاب کند سپس اگر چهل نفر نبودند و چهار نفر بودند ده مرتبه خداى عزوجل را بخوانند دعایشان را مستجاب کند و اگر چهار نفر هم نباشند و یک نفر باشد که خداى عزوجل را چهل مرتبه بخواند، خداى عزیز و جبار او را اجابت کند.
جاى این پرسش است که از طرفى فضیلت دعا کردن پنهانى هفتاد برابر یا بیشتر از دعاهاى دیگر است، از سویى مى‏بینیم دعا در اجتماع مستجاب است جمع بین این دو دسته از روایات چگونه ممکن است؟
در پاسخ این پرسش مرحوم مجلسى مى‏فرماید: اول این که اجتماع در اجابت مؤثر است اگر چه ثوابش کمتر است. دوم این که اهمیت دعاى دسته‏جمعى در صورتى است که از ریا و خودنمایى مامون باشد و آنچه در آن باب (دعاى در خفا و خلوت) گذشت در صورتى است که از ریا ایمن نیست. (۳۹)
و نیز آن حضرت فرمود: دعا کننده و آمین گو در مزد و اجر شریکند. (۴۰)
۶- در وقت رقت قلب باشد.
البته هر وقت انسان بخواهد مى‏تواند دست‏به دعا بردارد اما اوقاتى معین شده که اجابت دعا را تسریع مى‏کند، از آن جمله است: هنگامى که دل شخص رقت مى‏یابد و یک حالت نرمى و شکستگى پیدا مى‏کند. (۴۱)
حضرت صادق مى‏فرماید: هر گاه دعا کردى گمان کن که حاجتت‏بر در خانه‏ات است، در صورتى که دعا با شرایط آن خوانده شود.
۷- با حال خضوع، تضرع و دست‏به درگاه خدا بلند کردن.
۸- دعا براى همه. حضرت صادق فرمود: «رسول خدا صلى الله علیه وآله مى‏فرماید: هرگاه یکى از شما دعا مى‏کند سپس عمومیت دهد (همه را دعا کند) زیرا که آن به اجابت نزدیکتر است‏». (۴۲)
۹- یارب، یارب گفتن.
10- دعا براى برادران دینى در پشت‏سر آنان.
۱۱- دعا کردن در اوقات مخصوص دعا.
۱۲- درخواست نکردن حرام یا مقامى چون مقام نبوت یا امامت.
۱۳- توسل بر پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله و اهل بیتش علیهم‏السلام .
۱۴- توجه: حالتى که بدان توجه گویند در دعا لازم است چرا که بدون توجه ایجاد رابطه قوى با پروردگار و اجابت دعا بسیار بعید مى‏نماید، زیرا خداوند دعاى شخص بى‏توجه و غافل را که از زبان او برمى‏خیزد و نه از دلش مستجاب نمى‏کند. (۴۳)
۱۵- یقین: دعاکننده باید به استجابت دعاى خود کاملا یقین داشته باشد و یا گمان کند حاجت او بزودى برآورده مى‏شود.
۱۶- فروتنى در هنگام دعا.
۱۷- گریه و زارى و تضرع توام با دعا، منافع دنیوى و اخروى فراوان دارد.
۱۸- پافشارى در طلب اجابت دعا.

پس از دعا

1- اصرار و الحاح، اگر دعایى که دعاکننده به درگاه خداوند کرده به اجابت نرسید، رابطه را قطع نکند بلکه چون گدایى دست از کوبیدن در، برندارد و با امیدوارى اصرار بر اجابت درخواست‏خود نماید که گفته‏اند:
من جد شیئا ثم جد وجد ومن لج‏بابا ثم لج ولج: هر که چیزى را به جد، بجوید بیابد و هر که درى را به اصرار بکوبد وارد شود.
۲- ختم به صلوات بر پیامبر صلى الله علیه وآله و اهل بیت علیهم‏السلام.
رسول اکرم فرمود: «اجعلونى فى اول الدعاء وفی وسطه و فى آخره‏». (۴۴) مرا در اول دعا و وسط دعا و آخرش یاد کنید.
۳- ترک گناه.
۴- ختم به ماشاءالله لاقوه الا بالله.
۵- ناامید نشدن. چون خداوند خود مى‏فرماید: از رحمت‏خدا ناامید نشوید. (۴۵) زیرا ناامیدى و یاس از درگاه خدا گناه بزرگ و عامل سقوط و بدبختى است.
دعا نباید جانشین کوشش و فعالیت‏شود
شرط دیگر دعا این است که واقعا بیانگر حاجت‏باشد و در موردى باشد که انسان دسترسى به حاجت مطلوب خود نداشته باشد، لذا پیشوایان دین فرموده‏اند: دعا باید براى کسب توانایى باشد نه مایه تنبلى.

شرایط کلى اجابت دعا

با این که سه دسته از آداب را براى پیش از دعا و حین دعا و پس از دعا بیان کردیم، شکى نیست که براى اجابت دعا شرطهاى دیگرى نیز وجود دارد، البته مهمتر از همه همان خلوص نیت، پاکى نفس و طهارت جسم است و در دعا نباید توجه به ظاهر کلام و سخن‏پردازى شود، که این پرداختن به ظواهر منافى با فروتنى و تذلل و مسکنت در برابر پروردگار است. رعایت زمان و مکان نیز از شرایط مؤثر در اجابت دعا است.
بعضى از بزرگان در آداب دعا و نیایش با خدا بتفصیل وارد شده‏اند، آن جا که راجع به استجابت دعا و ارتباط با خدا سخن گفته‏اند شرطهایى را به شرح زیر نقل کرده‏اند: (۴۶)
۱- دعا باید از روى معرفت و اخلاص به خدا و پس از عرض اخلاص و ارادت به ساحت مقدس اشرف پیامبران باشد.
قال رسول الله: «لا یرد دعاء اوله بسم‏الله الرحمن الرحیم‏» دعایى که آغاز آن با بسم‏الله باشد، رد نمى‏شود.
و قال صلى الله علیه وآله «اذا صلى احدکم فلیبدا بحمدالله ثم لیصلى على‏» و نیز فرمود: هرگاه یکى از شما بخواهد دعا کند باید با سپاس خدا آغاز نماید و سپس بر من صلوات بفرستد و خدا را تمجید کند - و چنین بگوید -: «یا من هو اقرب الى من حبل الورید یا فعالا لما یرید یا من یحول بین المرء وقلبه یا من هو بالمنظر الاعلى یا من لیس کمثله شى‏ء».
و در جایى دیگر مى‏فرماید: در آغاز و انجام نیایش، بر من صلوات بفرستد، خدا کریمتر از آن است که اول و آخر دعا را قبول کند و میانه را ترک کند، همانا در آنجا دعا محجوب نگردد.
2- باید قلبا از همه مردم قطع امید کند و فقط به خدا امید داشته باشد.
3- با حضور قلب و دل شکسته و با معرفت و حسن ظن و امیدوارى به استجابت دعا و با اصرار در تقاضا (لااقل سه مرتبه تکرار شود) همراه باشد.
4- انگشتر عقیق و فیروزه در دست داشتن.
5- رو به قبله بودن.
6- چهل نفر، یا چهار نفر ده مرتبه یا یک تن چهل مرتبه از خدا حاجت را بخواهند.
7- پایان دادن دعا با گفتن ماشاءالله «لاحول ولاقوه الا بالله‏».
8- از حضرت ابى‏الحسن علیه‏السلام روایت‏شده دعاى هیچ کس را کوچک نشمارید، دعاى یهودى و نصرانى درباره شما مستجاب مى‏شود.
9- تاثیر گفتن «یا رب و یا الله‏» در اصول کافى از امام صادق علیه‏السلام نقل شده است که فرمود: هر که ده مرتبه یاالله یاالله بگوید، به او گفته مى‏شود: لبیک: چه حاجتى دارى؟ (۴۷)
10- تاثیر زیارت و گریه بر پیشوایان معصوم.
ثواب و تاثیر هر یک از اعمال تابع اهمیت آن و ثمرات حاصله و فواید آن عمل است مانند: مذاکره علم و حضور در مجلس عالم. تمام این مراتب و ثوابى که از آن عمل حاصل مى‏شود باعث مقرون شدن به اجابت دعاست‏بویژه در مشاهد مشرفه و تحت قبه مطهره امام حسین‏علیه‏السلام و در زیارت قبور پیشوایان دین.
11- خواص اسماء حسنى در اجابت دعا:
خداى متعال را نامهاى زیادى است که جامع همه نامهاى پروردگار نام الله - الرحمن - الرحیم است و هر یک خاصیتى دارد، خواندن نیازمند خدا را با آن نامها به شرط ایمان، سبب اجابت دعا مى‏شود.
12- از حضرت صادق علیه‏السلام روایت‏شده: «دعاى شما مستجاب نمى‏شود براى این که به پیمانهایى که خدا از شما گرفته در عمل به اوامر او و ترک مناهى وفا نمى‏کنید». خدا مى‏فرماید: «به عهد و پیمان من وفا کنید تا به عهد و پیمان شما وفا کنم‏». هر چه قابلیت‏بنده کاملتر باشد، مشمول فیض و رحمت‏بیشتر مى‏شود.
13- مبالغه و الحاح در نیایش را خدا دوست دارد و بر دعاکننده رحم مى‏کند. آرى پروردگار دوست دارد که بندگان او نیازمندى خود را در پیشگاهش ابرار کنند.
14- از شرایط و آداب دعاء آن است که دیگران را از خوان احسان خدا فراموش نکنیم و در خواستن حاجت از بارى تعالى آنها را شریک کنیم، چنانچه خداوند در سوره فاتحه این آداب را به ما آموخته است و خود را بر رحمانیت و رحمیت و صفات لطف و رحمت‏ستایش فرموده است. پیامبر فرمود: دعا را عمومیت‏بدهید و ویژه خود نگردانید که به استجابت نزدیکتر است.
15- سه گروهند که دعایشان مستجاب است:
الف. کسى که به حج‏ بیت‏الله مشرف شود (و در آن مکان مقدس صمیمانه خدا را بخواند).
ب . آن که به جهاد فى سبیل‏الله برود.
ج . نیایش شخص بیمار.
در احادیث دعا، علاوه بر اینها از دعاى امام عادل و نیایش فرزند پاکدامن و صالح براى پدر و مادر و نیایش پدر صالح براى فرزندش یاد شده است و همچنین نفرین پدر که اگر فرزند عاق او شود از شمشیر برنده‏تر است و نفرین ستمدیده براى ستمکار، و مؤمن پریشان حال در حق توانایى که از کمک به او خوددارى کند و دعاى آن که به سفر رفته باشد تا بازگشت از سفر و دعاى روزه‏دار تا افطار کند.
16- در حال وفور نعمت و پیش از نزول بلا و نیازمندى به آفریدگار، نیایش و زارى نماید و با وجود هزاران نیازمندى در هر آن او را فراموش نکند تا در سختیها، پناهندگى به بارى تعالى نتیجه بخشد و دعایش را ملائکه با سابقه نیکو بشناسند و از آسمان منع نکنند تا مستجاب شود و باعث رفع بلا گردد.
در حدیث نبوى است: دعاى بى‏عمل صالح مانند تیرانداختن از کمان بى‏زه است.
17- در آغاز دعا اقرار به گناه کند و توبه نماید. لباس و مکان و خوراک او حلال باشد، نیازمندى خود را نام ببرد. حاجت از خدا بخواهد اگر چه خواسته او نعلین (کفش پا) باشد و در وقت دعا شکم را از حرام خالى نگهدارد. (۴۷)

نظر دیگران در مورد دعا و نیایش

آلکسیس کارل جراح و دانشمند و فیزیولوژیست و محقق فرانسوى و برنده جایزه نوبل، در یکى از کتابهاى خود دعا را از نظر آثار جسمى و روانى مطالعه کرده و آن را عمیقترین و ظریفترین نیاز انسان معرفى مى‏کند و درباره اثر تسکین دهندگى و تحریکى دعا مى‏گوید: «دعا را نباید با هر فیض دیگر همردیف داشت، زیرا دعا در عین این که آرامش مى‏آورد... در فعالیتهاى مغزى انسان یک نوع شگفتى و انبساط باطنى و گاه قهرمانى و دلاورى را تحریک مى‏کند».
دیل کارنگى روان‏شناس مشهور مى‏گوید: «ایمان مذهبى بطور قطع عالیترین وسیله معالجه غم و نگرانى است‏یا کسى که پایبند به مذهبى باشد هرگز رنگ امراض عصبى را نخواهد دید».
براستى دعا چراغ امید را در دل انسان روشن مى‏سازد، آنجا که همه وسایل را به کار بستیم آنجا که دست ما از همه جا کوتاه شد و به بن‏بست رسیدیم به سراغ دعا مى‏رویم و با توجه به خدا روح امید و حرکت را در خود زنده مى‏کنیم و از کمکهاى بى‏دریغ آن مبدا بزرگ مدد مى‏گیریم.
آلکسیس کارل در قسمتى دیگر از کتاب «نیایش‏» خود مى‏نویسد: «نیایش خصایل خویش را با علامات بسیار مشخص و منحصر به فرد نشان مى‏دهد صفاى نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادى درونى، چهره پر از یقین، استعداد هدایت و نیز استقبال از حوادث، اینهاست که از وجود یک گنجینه پنهان در عمق روح ما حکایت مى‏کند و تحت این قدرت حتى مردم عقب‏مانده و کم استعداد نیز مى‏توانند نیروى عقلى و اخلاقى خویش را بهتر به کار بندند و از آن بیشتر بهره گیرند. اما متاسفانه در دنیاى ما کسانى که نیایش را در چهره حقیقیش بشناسند بسیار کمند». (۴۹)
روانشناسان به استناد آمارهاى ممالک مختلف به این نتیجه رسیده‏اند که تعداد نسبى طلاق و اعمالى که در حالات یاس و غضب انجام مى‏شود، در اقوام معتقد و مؤمن خیلى کمتر از ملل بى‏دین و لاقید است. اهل ایمان و دعا کمتر به امراضى از نوع زخم‏معده و عوارض ناشى از عقده‏ها و فشارهاى روانى و عصبى دچار مى‏شوند.

اوقاتى که در آن امید استجابت است

عن ابى عبدالله قال: «اذا رق احدکم فلیدع فان القلب لایرق حتى یخلص‏».
از امام ششم علیه‏السلام نقل شده، مى‏فرماید: «چون قلب شما رقت پیدا کرد دعا کنید که قلب هر گاه رقت آورد خلوص پیدا مى‏کند».
عن ابى جعفر قال: «کان ابی اذ کانت له الى الله عزوجل حاجه طلبها هذه الساعه یعنى زوال الشمس‏».
از امام باقر علیه‏السلام نقل شده، فرمود: «پدرم هر گاه حاجتى داشت وقت ظهر آن را از خدا مسالت مى‏نمود».
عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال امیرالمؤمنین علیه‏السلام: «اعتصموا الدعا و عند اربع عند قراءه القرآن و عند الاذان و عند نزول الغیث و غیر التقاء الصفین للشهاده‏». «دعا را چهار جا غنیمت‏شمارید: (۱) هنگام قرائت قرآن; (۲) هنگام اذان گفتن; (۳) هنگام نزول باران; (۴) هنگام برخورد دو صف حق و باطل براى پیکار».
حضرت صادق فرمود: «دعا را چهار هنگام بخوانید: هنگام وزیدن باد، هنگام برطرف شدن سایه‏ها یعنى هنگام ظهر و هنگام فرو شدن باران و هنگام ریخته شدن اولین قطره خون مؤمن در جهاد. زیرا به وسیله اینها درهاى آسمان باز مى‏شود» (۵۰).
براى بعضى این اشکال پیش آمده است که چگونه در حالى که خداى سبحان وعده اجابت داده و خلف وعده او محال ست‏بسیارى از دعاها اجابت نمى‏شود؟
جواب این است که:
۱ - وعده خدا مشروط به مشیت اوست‏یعنى اگر بخواهد اجابت کند، در قرآن مى‏فرماید:
«و برطرف کند آنچه را که به درگاه او دعا کنید اگر بخواهد». (۵۱)
۲ - و نیز اجابت دعا مشروط به داشتن مصلحت‏براى دعاکننده است زیرا خداى حکیم به دلخواه بندگان از آنچه خیر و صلاح آنهاست نمى‏گذرد.
۳ - لازم نیست اجابت دعا فورى باشد، ممکن است دعا مستجاب شده باشد ولى ظهور آثار آن به خاطر یک سلسله مصالح، مدتى تاخیر افتد. چنانچه در تفسیر گفتار خداى تعالى «قد اجیبت دعوتکما» (۵۲) که خدا به موسى و هارون که دعا کردند: «پروردگارا اموال ایشان را تباه ساز» خطاب فرمود: که همانا دعاى شما مستجاب شد، در حدیث آمده است که میان این خطاب و میان غرق فرعون و نابودى پیروانش چهل سال طول کشید.

دعا به مؤمن الهام مى‏شود

هشام بن سالم گوید: حضرت صادق فرمود: «آیا طولانى بودن بلا را از کوتاهى آن تمیز مى‏دهید؟» عرض کردم: نه. فرمود: «چون در هنگام بلا به کسى از شما الهام شد که دعا کنید، بدانید که بلا کوتاه است و مدت آن سپرى شده است‏».

پیش از نزول بلا

حضرت صادق فرمود: «هر که در دعا از بلا پیش افتد، (یعنى همیشه دعا مى‏کند و اختصاص به هنگام رسیدن بلا ندارد). بلایى که به او برسد، دعایش مستجاب شود و فرشتگان گویند: صداى آشنایى است و از بالا رفتن به آسمان ممنوع نگردد و کسى که پیشدستى نکند، چون بلا به او رسد، دعایش مستجاب نشود و فرشتگان گویند: این آواز را نشناسیم‏». (۵۳)

کسانى که دعایشان مستجاب است

وعن الصادق علیه‏السلام: «من قدم اربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب‏».
امام صادق‏علیه‏السلام مى‏فرماید: «هر که چهل مؤمن را پیش از خود دعا کند و بعد حاجت‏خود را بخواهد، دعایش مستجاب گردد».
عن ابى‏عبدالله علیه‏السلام: «ثلاثه دعوتهم مستجابه: الحاح فانظروا کیف تخلفونه والغازى فى سبیل الله فانظروا کیف تخلفونه والمریض فلا تعرضوه ولا تضجروه‏».
امام ششم علیه‏السلام فرمود: «سه عده دعایشان مستجاب است: حاجیان و جنگجویان در راه خدا (و بنگرید که آنها را با چه حالى نسبت‏به خود بدرقه کرده‏اید) و بیماران، بیماران را فراموش نکنید و عیادت نمایید و دلتنگشان نسازید».
عن ابى‏عبدالله علیه‏السلام: «قال کان ابى یقول خمس دعوات لایحجبن عن الرب تبارک وتعالى: دعوه الامام المقسط و دعوه المظلوم یقول الله عزوجل وعزتى وجلالى لانتصفن لک ولو بعد حین ودعوه الولد الصالح لوالده ودعوه الوالد الصالح لولده ودعوه المؤمن لاخیه بظهر الغیب فیقول ولک مثله‏».
امام صادق علیه‏السلام فرمود: «پدرم فرمودند: پنج دعاست که به اجابت مقرون است و بر پروردگار تبارک و تعالى پوشیده نیست:
۱) دعاى پیشواى عادل; ۲) دعاى ستمدیده که خداى عزوجل خطاب به او مى‏فرماید: به عزت و جلالم سوگند و با تو به انصاف رفتار مى‏کنم و انتقام تو را مى‏گیرم ولو بعد از گذشت زمانى باشد;۳) دعاى اولاد نیکوکار و با احسان در حق پدر; ۴) دعاى پدر نیکوکار درباره فرزندش; ۵) دعاى مؤمن براى مؤمن دیگر در غیاب او که دعاى او مستجاب مى‏شود و به او مى‏گویند: براى تو نیز مثل آن درخواست ‏براى برادرت قرار دادیم‏».
عن الصادق علیه‏السلام: «من دعا لاخیه بظهر الغیب وکل الله عزوجل به ملکا یقول ولک مثله‏».
از امام ششم نقل شده، فرمود: «هر که پشت ‏سر برادر مؤمن برایش دعا کند خداوند ملکى را بگمارد که با او مى‏گوید مثل همین دعا براى تو نیز خواهد بود». (۵۴)

کسى که دعایش به اجابت نمى‏رسد

حضرت رسول اکرم صلى الله علیه وآله فرمود: «لایقبل الله دعاء قلب ساه‏». یعنى: «خداوند دعاى کسى را که دلش توجه به خدا ندارد، نمى‏پذیرد».
و نیز امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: «ان الله عزوجل لایستجیب دعاء بظهر قلب ساه‏» یعنى: «محققا خداوند متعال دعاى کسى را که تنها به زبان دعا مى‏کند و قلبش متوجه درگاه الهى نیست مستجاب نمى‏کند». (۵۵)
همچنین در روایات آمده است که خداوند به حضرت عیسى علیه‏السلام مى‏فرماید: «... وتکن فى ذلک الدعا حیا ولاتکن میتا»... در آن هنگام (موقع دعا کردن) زنده باش و مرده نباش‏». (۵۶)
چهار کس هستند که دعایشان به اجابت نرسد:
۰۱ مردى که در خانه نشسته و مى‏گوید: خدایا به من روزى بده، پس به وى گفته مى‏شود: آیا به تو دستور ندادم که به جستجوى روزى برو...
۰۲ مردى که زنى دارد و بر او نفرین کند که به او گفته شود: آیا کار او را به تو واگذار نکردم؟
۰۳ مردى که مالى دارد و آن را از بین برده و فاسد کرده، مى‏گوید: خدایا به من روزى بده. پس به وى گفته مى‏شود: آیا به تو دستور میانه‏روى ندادم؟
۰۴ مردى که مالى را بدون شاهد و گواه به دیگرى وام دهد، که به او گفته مى‏شود: آیا به تو دستور ندادم، گواه بگیرى؟

پي نوشت :

۳۲- اصول کافى (مترجم)، ۴/۲۴۷. کل دعاء یدعى الله عزوجل به محجوب عن السماء حتى یصلى على محمد و آل محمد.
۳۳- همان، ۴/۲۴۱، باب اخفاء الدعاء: دعوه تخفیها افضل عندالله من سبعین دعوه تظهرها.
۳۴- اعراف /۵۴.
۳۵- اصول کافى (مترجم، ۴/۲۴۱ و۲۵۷.
۳۶- همان.
۳۷- همان.
۳۸- همان، ص ۴/۲۴۱ و ۲۴۲.
۳۹- همان، ۴/۲۴۲.
۴۰- همان، ۴/۲۴۲.
۴۱- همان، باب اوقات دعا.
۴۲- همان، ۴/۲۴۳. عن ابى عبدالله قال: قال رسول الله‏صلى الله علیه وآله: اذا دعا احدکم فلیعم فانه اوجب للدعاء.
۴۳- ارشاد القلوب، باب‏۴۷.
۴۴- وسایل الشیعه، ۴/۱۱۳۶.
۴۵- لاتقنطوا من رحمه الله، سوره زمر /۵۳.
۴۶- با این که به بعضى از آنها قبلا نیز اشاره شد ولى مناسب دیدیم که جهت اطلاع علاقه‏مندان، مجموعه را یکجا نقل کنیم. ضمنا درباره یکایک این شرایط در کتب معتبره از جمله اصول کافى روایاتى رسیده است.
۴۷- ترجمه اصول کافى، ۴/۳۰۲-۲۸۹.
۴۸- با استفاده از کتاب آئین درود و صلوات، از حسن مظفرى معارف، ص‏۲۳۳-۲۲۵.
۴۹- نیایش، الکسیس کارل.
۵۰- مکارم الاخلاق، ترجمه ابراهیم میرباقى، ص‏۷.
۵۱- انعام /۴۱.
۵۲- یونس /۸۹.
۵۳- اصول کافى (مترجم)، ۴/۲۲۰-۲۱۹.
۵۴- مکارم الاخلاق، ترجمه و شرح سید ابراهیم میرباقى، ص‏۹-۷.
۵۵- وسایل الشیعه، ۴/۱۱۰۵.
۵۶- همان، ص ۱۱۷۱.

منبع:فصلنامه مشکوه، شماره ۵۰
/س